Bu gün hamımız qlobal istiləşmə sayəsində suyun əhəmiyyətini daha yaxşı başa düşürük. Şübhə yoxdur ki, yaxın gələcəkdə su təkcə fərdlər üçün deyil, həm də ölkələr üçün çox daha vacib elementə çevriləcək. Bu bəyanat Mərkəzi Asiya ölkələri üçün də keçərlidir. Ekspertlər iddia edirlər ki, su problemləri Mərkəzi Asiya respublikalarının gələcəyinə mənfi təsir etmək üçün yüksək potensiala malikdir.
Regionun su və enerji ehtiyatları qeyri-bərabər paylanır. Qazaxıstan, Özbəkistan və Türkmənistan enerji ehtiyatları ilə zəngindir, lakin qonşularının su ehtiyatlarından asılıdır. Tacikistan və Qırğızıstan əhəmiyyətli su ehtiyatlarına malikdir, lakin neft və təbii qaz kimi enerji resurslarına malik deyil.
Bu səbəbdən də ölkələr arasında ciddi problemlər yaranır. Məsələn, Qırğızıstan qışda enerji istehsal etmək üçün yayda çay suyunu bəndlərdə saxlayır və qonşu Qazaxıstanda həm quraqlığa, həm də daşqınlara səbəb olur.
Professor Giray Sainur Derman Mərkəzi Asiya ölkələrinin tam əməkdaşlıq qura bilməməsinə diqqət çəkir və qeyd edir ki, hər bir respublika qonşu dövlətlərin maraqlarını nəzərə almadan su problemini birtərəfli qaydada həll etməyə çalışır. Bu ölkələrin hər biri problemlərin birgə həlli yollarını axtarmaqdansa, öz problemlərini həll etməyə meyllidir.
Tacikistan və Qırğızıstan enerji məsələlərini həll etmək üçün öz su elektrik stansiyası layihələrinin həyata keçirilməsinə üstünlük verirlər. Bu kontekstdə Tacikistanın cənubunda Roqun SES-in və Qırğızıstanda Kambarata SES-in tikintisi üçün səylər göstərilir.
Burak Çalışkan “Orta Asiyada su problemi: həlli mümkündürmü?” başlıqlı məqaləsində ciddi maliyyə sərmayələri tələb edən bu layihələrin tam gücü ilə işləyəcəyi təqdirdə regionun digər dövlətlərinin də bundan əziyyət çəkəcəyinə diqqət çəkir.
Orta Asiyada su problemləri yeni deyil. Onlar da sovet dövründə yaranıb, lakin Moskvanın koordinasiyası ilə həll olunub. Sovet İttifaqının dağılmasından sonra yaranmış mövcud vəziyyəti həll etmək üçün region ölkələri 1992-ci ildən müxtəlif sazişlər imzalayıblar. Lakin 30 ildən çox keçməsinə baxmayaraq, bu razılaşmalar yekun həllini tapa bilməyib.
Region ölkələri də beynəlxalq müqavilələr imzalayıblar, məsələn, Özbəkistan, Türkmənistan və Qazaxıstan 1992-ci ildə Transsərhəd Resursların və Beynəlxalq Göllərin Mühafizəsi və İstifadəsi üzrə Helsinki Konvensiyasını imzalayıblar. Sənədin aşağıdakı müddəaları çox diqqətəlayiqdir: “Tərəflər razılaşdırılmış siyasət, proqram və strategiyalar çərçivəsində bərabər və qarşılıqlı faydalı əsasda ikitərəfli və ya çoxtərəfli sazişlər bağlamaq yolu ilə transsərhəd çaylar məsələlərində əməkdaşlıq edəcəklər”.
Bundan əlavə, qlobal konsensus bütün dövlətlərin beynəlxalq çaylara çıxış üçün bərabər hüquqlara malik olduğunu vurğulayır. Bütün bunlara baxmayaraq, ölkələr müxtəlif səbəblərdən bağladıqları müqavilələr üzrə öhdəliklərini yerinə yetirmirlər.
Ekspertlər qeyd edirlər ki, transsərhəd çaylar haqqında Sazişin daha sonra yerinə yetirilməməsi və fikir ayrılıqlarının davam etməsi halında region ölkələri xüsusilə ekoloji və təhlükəsizlik məsələlərində ciddi problemlərlə üzləşəcək.
Ən böyük təhlükə bəzi göllərin qurumasıdır. Məsələn, su çatışmazlığı zamanı Balxaş gölünün çox hissəsi üçdə birinə qədər dayazlaşa bilər. Rusiyadan axan Ural və Volqa çaylarının suyunun çəkilməsi Aral dənizi kimi Xəzərin də qurumasına gətirib çıxaracaq.
O da narahat ediici haldır ki, Çin Xalq Respublikası hər il İrtiş çayından su istehlakını artırır. Belə davam edərsə, ekspertlər 2050-ci ilə qədər İrtişin dayazlaşacağını, Qazaxıstanın Zaysan və Buxtarma göllərinin də Aral dənizi ilə eyni aqibəti yaşayacağını proqnozlaşdırırlar. Buna görə də regionda ekoloji problemlərin qarşısını almaq üçün ölkələrin bağlanmış razılaşmalara əməl etməsini təmin etmək üçün təxirə salınmadan hərəkətə keçmək vacibdir.
Digər tərəfdən, Mərkəzi Asiyada su problemi həm də regional sabitliyə təhlükə yarada biləcək potensial alət kimi qiymətləndirilir. Regional təhlükəsizlik üçün bu risk, üstünlük iddialarından və həm ölkələr arasında, həm də ölkə daxilində münaqişələri həll etmək üçün hərbi tədbirlərə əl atmaq meylindən irəli gəlir. Bu problemin uzun müddət həllini tapmaması regionda dövlətlərarası əməkdaşlığa mane olan və dövlətlərin sosial-iqtisadi və siyasi nailiyyətlərini potensial olaraq sarsıdan mühüm nəticələrə gətirib çıxara bilər.
Professor Derman “Mərkəzi Asiyada su problemi və ekoloji təhlükəsizlik” məqaləsində yazır ki, regionda hökmranlıq etmək istəyən nüfuzlu beynəlxalq oyunçular mövcud vəziyyətdən istifadə etməyə cəhd edə bilərlər. Regionda əhəmiyyətli enerji ehtiyatlarının mövcudluğunu nəzərə alsaq, Mərkəzi Asiya böyük güclərin rəqabət meydanına çevrilə bilər və bu, Yaxın Şərqdəki kimi münaqişələrə səbəb ola bilər.
Digər təhlükə region ölkələrinin sülh və diplomatik yollarla həll yollarını axtarmaması, münaqişələrə əl atmasıdır.
Bütün bunları nəzərə alaraq, hər gün daha da kəskinləşən su probleminin tez bir zamanda öz həllini tapması zəruridir. Mərkəzi Asiya dövlətləri problemin beynəlxalq hüquq prinsipləri əsasında həllinə üstünlük verirlər. Bununla belə, öz aralarında regional əməkdaşlığı gücləndirmək yollarını tapmaq daha səmərəlidir.
Professor Dermanın fikrincə, Orta Asiya ölkələri eyni dini və mədəni köklərə malik olduqları üçün birgə layihələr hazırlamalı və qarşılıqlı faydalı ticarət əlaqələrini gücləndirərək xarici müdaxilənin qarşısını almağa çalışmalıdırlar.
Giray Sainur Derman, professor
Poliqon.info
