(Beyləqan şəhərinin yenidən bərpasının 620 illiyinə)
"Güc - ədalətdədir!”
"Biz kim, məliki-Turan, əmiri Türküstan, millətlərin ən uluğu bolğan türknün baş boğunumuz!"
Əmir Teymur Korağan
Son illərdə türkdilli dövlətlər rəhbərlərinin, xüsusən, Türkiyə, Azərbaycan və Özbəkistan prezidentlərinin ikitərəfli və çoxtərəfli görüşlərdəki çıxışlarında diqqəti cəlb edən türk birliyi ideyası və böyük Turan idealı mədəniyyətimiz tarixinin ortaq maraqlarla bağlı bir sıra məsələlərinə yeni və çağdaş baxışı gündəmə gətirməkdə.
Bu mənada və müstəvidə dünya tarixinin ən böyük şəxsiyyətlərindən biri olan Əmir Teymurun (1336-1405) fəaliyyətini obyektiv və hərtərəfli qiymətləndirmək üçün "Əmir Teymur və ümumtürk İntibahı”, "Əmir Teymur və Turan mədəniyyəti”, "Dünya ədəbiyyatı və incəsənətində Əmir Teymur obrazı”, "Dünya tarixində Əmir Teymurun yeri və mütərəqqi rolu” kimi mövzuları yenidən və dərindən işıqlandırmaq çağdaş elmimizin və dövrümüzün qarşısında duran ən mühüm və aktual vəzifələrdən biri sayılmaqdadır. Yeri gəlmişkən, Özbəkistan Prezidentinin aşağıdakı siqlətli tezisi bu sahədəki yeni yanaşmalar üçün artıq bir məşəl rolunu oynamaqdadır:
"On beşinci əsrdə Sahibqiran Əmir Teymur babamız əsasını qoyan və onun layiqli varisləri davam etdirən möhtəşəm səltənət yurdumuzda İkinci İntibah, yəni İkinci Renessans dövrünü başladı”. (Rəfiqov Q. Mənim Prezidentim! – Daşkənd, "Akademnəşr”, 2021, s.254)
Əsrlər ərzində Əmir Teymurun nüfuzuna ləkə vurmaq məqsədi ilə Foma Metsopski başda olmaqla, bədnam erməni "tarixçi”lərinin və onların dəyirmanına su tökən Qərb tədqiqatçılarının qərəzli niyyətlərinə gəlsək, onların böyük cahangiri "zalımlıqda və qəddarlıqda” suçlamalarına ən tutarlı cavabı elə görkəmli Qərb alimlərinin özləri veriblər. Belə ki, A.Vamberi, V.Bartold, L.Keren kimi elmi nüfuz sahiblərinin və başqa tanınmış şərqşünasların fikrinə görə hər cür qondarma miflərlə və uydurma dəlillərlə dünyanın müxtəlif yerlərində dağıdılması Əmir Teymurun adına çıxılan bir sıra memarlıq abidələri və erməni-yunan kitabxanaları böyük cahangirin özündən bir neçə əsr sonra da heç bir xəsarət almadan öz mövcudluğunu davam etdirir (Vamberi A.Puteşestviye po Sredney Azii, Moskva, ”Vostoçnaya literatura”, 2003, s.153; Ataev T.Fenomen Amira Timura (Vzqlyad iz dnya seqodnyaşneqo), Taşkent, "Bilim və intellektual səlahiyyət” 2019, s.91-94 və s. və i.a.)
O başqa məsələdir ki, Əmir Teymur hər şeydən öncə, mərkəzləşmiş türk dövlətini və Turan səltənətini yenidən bərpa etmək (Alp Ər Tüngədən - Əfrasiyabdan sonra) uğrunda mübarizə aparırdı və bu böyük amal yolunda əsasən türk mənşəli xalqlar yaşayan bölgələrdə, qismən təhlükə törədən başqa yerlərdə qarşısına çıxan hər hansı maneəni, yaxud müqavimət göstərən və onun təklifləri ilə razılaşmayan hər hansı qüvvəni öz dövrünü tələbləri və şərtlərinə uyğun olaraq, ən sərt şəkildə olsa belə, aradan qaldırmağa məcbur idi. Əsas mövzumuzdan uzaqlaşmamaq üçün burada yalnız bir misalla kifayətlənməli olacağıq. Məsələn, 1386-cı ildə Əmir Teymur öz ordusu ilə Təbrizdə olarkən gürcü qoşunlarının artıq cahangirin himayəsində olan Naxçıvana hücum etdiklərini eşidib qəzəblənir və Kaxetiyaya qoşun yeridib, gürcü qüvvələrini darmadağın etməli olur (Ataev T. Göstərilən əsəri, s.85-87). Bir sözlə, sonuncu cahangirin ömürboyu hansı amal uğrunda çarpışdığına və fəth etdiyi yerlərdə dinc əhali ilə necə rəftar etdiyinə əmin olmaq üçün uzağa getmədən onun öz diktəsi ilə yazılan "Teymur tüzüyü” (Tüziki-Timur) traktatını diqqətlə nəzərdən keçirmək yetərlidir (Ulojenie Timura, predislovie k izdaniyu faksimile” Ulojenie Timura” akad.İ.Muminova, Taşkent, izdatelstvo "Fan”, 1986, 144 str.)
Xoşbəxtlikdən, bir özbək deyimində söyləndiyi kimi, "ayı ətək altında gizlətmək olmaz”, yəni həqiqəti tamamilə it-bata salmaq mümkün deyil. Belə ki, Əmir Teymurun fəth etdiyi bir çox yerlərdə, o cümlədən, Azərbaycanda ciddi quruculuq və abadlıq işləri ilə məşğul olması bir sıra mötəbər tarixi mənbələrdə silinməz izlər buraxıb. Bu diqqətəlayiq xeyirxah addımlardan biri də Azərbaycan mədəniyyətinə Beyləqani təxəllüslü neçə-neçə şair və mütəfəkkirlər bəxş etmiş, arxeoloji tapıntılarının qədimliyi və zənginliyi ilə yurdumuzun ən qədim yaşayış məskənlərindən sayılan və 1221-ci ildə monqol istilaçıları tərəfindən yerlə yeksan olunmuş məşhur Beyləqan şəhərinin (Bartold V.V.Soçineniya, tom VII, Moskva,” Nauka”, 1971, s.214) Əmir Teymur tərəfindən yenidən bərpa edilməsi ilə bağlıdır.
Qədim Beyləqan şəhəri
Ən kütləvi elmi nəşrlərdə belə öz əksini tapan bu danılmaz faktı (Azərbaycan Sovet və Azərbaycan Milli Ensiklopediyalarının "Beyləqan” məqalələri) sovet dönəmində ilk dəfə geniş şəkildə elmi dövriyyəyə gətirən tanınmış Azərbaycan arxeoloqu Q.M.Əhmədov olub. Alim "Sovetskaya arxeologiya” jurnalının 1964-cü il, 1-ci sayının 272-281-ci səhifələrində yer alan "Beyləqan şəhərinin "Teymur divarı” haqqında” adlı məşhur məqaləsində qədim Beyləqanın (başqa adı - Örən qala) hər iki hissəsi (Böyük şəhər, Kiçik şəhər) və hər iki divarı barədə ətraflı məlumat verdikdən sonra Əmir Teymurun saray tarixçisi Şərəfəddin Yəzdinin fikirləri əsasında 1403-cü ildə Əmir Teymur qışı Mil düzündə keçirərkən onun Beyləqan şəhərini yenidən bərpa etmək qərarına gəldiyini bildirir və bir ay içində onun ordusu tərəfindən ucaldılan qala divarının uzunluğu, eni və hündürlüyünün dəqiq ölçülərini göstərir.
Ancaq biz məsələdə diqqəti Əmir Teymurun Qərbdəki bədxahları üçün daha obyektiv, daha bitərəf sayılan və demək olar ki, indiyə qədər diqqətdən kənarda qalan başqa bir mötəbər tarixi mənbəyə - 1403-1406-cı illərdə Kastiliya krallığının Əmir Teymur sarayındakı elçisi, məşhur ispan diplomatı Rui Qonsales de Klavixonun səyahət gündəliyinə yönəltmək istəyirik (Klavixo R.Q.Dnevnik puteşestviya v Samarkand ko dvoru Timura (1403-1406), Moskva,” Nauka”, 1990)
Məlumat lövhəsi
Əmir Teymur şəxsiyyəti və fəaliyyəti ilə bağlı zəngin material verən bu qiymətli əsərdə böyük cahangirin Qarabağın təbiətinə və iqliminə heyranlığı dəfələrlə vurğulanır (s.25, 62, 67, 149 və s.). Ancaq bizi maraqlandıran əsas məsələ nöqteyi-nəzərindən ispan diplomatının aşağıdakı sözləri ayrıca əhəmiyyət kəsb edir:
"...Teymurbek hər il Qarabağın bu yerlərində qışlamağa gəldiyi üçün burada şəhər salmağı buyurdu, həmin şəhərdə indi iyirmi mindən artıq ev var (Klavixo R.Q. Göstərilən əsəri, s.151)”.
Ad çəkilmədiyi üçün ilk baxışda söhbətin hansı şəhər haqqında getdiyi qaranlıq qalır. Amma əsərin orijinaldan tərcüməçisi, ön söz və izahlar müəllifi İ.S.Mirokova akademik V. V. Bartolda istinadən gündəliyin sonundakı 508-ci izahda bu mətləbə aydınlıq gətirir:
"Monqollar tərəfindən 1221-ci ildə dağıdılmış və Teymur tərəfindən 1403-cü ildə bərpa olunmuş Arandakı Beyləqan şəhəri nəzərdə tutulur. Şərəfəddin Yəzdiyə görə (IV, 118), o, Kür çayı ilə kanalla birləşdirilib (Klavixo R.Q.Göstərilən əsəri, s. 196)”.
Son illərdə Əmir Teymur şəxsiyyəti və fəaliyyətinə yeni və çağdaş baxış sərgiləyən nəşrlər arasında istedadlı soydaşımız Teymur Ataevin Daşkənddə (2019) rus dilində çapdan çıxan "Əmir Teymur fenomeni" (Bu günümüzdən baxış, ön söz müəllifi - Ş.Salamov) kitabı diqqəti yaxından cəlb edir. Amma çox təəssüf ki, bir mənbə kimi yuxarıda bizim də istinad etdiyimiz bu maraqlı kitabın bəzi səhifələrində publisist həvəskarlığı alim peşəkarlığını açıq-aşkar üstələyir. Tədqiqatımızın mövzusuna birbaşa əlaqədar olduğu üçün belə məqamlardan ikisinin üstündən sükutla keçmək çətindir.
Örən qala ərazisi
Birincisi, müəllif əsas mənbələrlə yetərincə tanış olmadığından, yaxud onlara yetərincə diqqət yetirmədiyindən Beyləqanı Balakənlə qarışıq salır və arxeoloq Q. Əhmədovun Örən qala (Beyləqan) ilə bağlı arxeoloji təhlillərini Balakənə aid edir (s. 110-111).
İkincisi, görünür, etibarlı mənbə kimi kitablardan daha çox internet resurslarına istinad etdiyi üçün müəllif öz kitabının bir səhifəsində hakimiyyət uğrunda mübarizədə Əmir Teymurun ən böyük rəqiblərindən olan Əmir Hüseynin gələcək cahangirlə döyüşdə öldüyünü bildirirsə (s.16), növbəti səhifəsindəcə onun "qan davası”nın qurbanı kimi başqaları tərəfindən öldürüldüyünü vurğulayır (s.17).
Bütün bunlar bir daha onu göstərir ki, Əmir Teymur haqqında həqiqəti üzə çıxarmaq və məqaləmizin əvvəlində vurğulanan mövzuları hərtərəfli və dolğun şəkildə işıqlandırmaq hər kəsdən öncə peşəkar tarixçilərin, filoloqların və kulturoloqların üzərinə düşən vəzifədir.
Akif Azalp
Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru
Digər xəbərlər
loading...
