COVID pandemiyası 2020-ci ilin əvvəlində başlayandan bəri tədqiqatçılar koronavirusun bir çox aspektlərini araşdırıb və bəzi heyrətamiz kəşflər ediblər. Bəs mütəxəssislərin COVID-19 haqqında fikirləri bir il ərzində necə dəyişib?
MilliYol.Az “The Guardian”a istinadla son aylarda elm adamlarının anlayışının dəyişdiyi dörd sahə ilə bağlı araşdırmanı təqdim edir:
COVID ilk dəfə ortaya çıxanda əl dezinfeksiyaedici vasitələrin satışları kəskin artdı. İngiltərənin Baş naziri Boris Conson keçən il 28 fevralda demişdi: "İnsanların koronavirusun yayılmasının qarşısını almaq üçün edə biləcəkləri ən yaxşı şey əllərini yumaqdır".
Buna vurğu, qismən, koronavirusun yayılmasının əsas yollarından birinin çirklənmiş səthlərdə insanlara, sonra isə "fomit ötürülməsi" adlanan yerə toxunması olduğuna inandığına görə idi. Bir çox insan yemək və qablaşdırmanın dezinfeksiya edilməsinin lazım olub-olmaması barədə narahat olmağa başladı.
Ancaq indi mütəxəssislər yoluxmuş insanlar nəfəs alanda, danışanda və ya öskürəndə daha böyük damcılarla birlikdə buraxılan aerozol adlanan kiçik virus tərkibli hissəciklərin rolunun olmadığını iddia edirlər. Mütəxəssislər indi korpusun yayılmasını azaltmaq üçün qapalı havalandırmanın vacib olduğuna inandırırlar.
Royal Leicester Xəstəxanasının məsləhətçi virusoloqu Dr. Julian Tang deyir: "Hazırda dünyada belə hesab etmək qəbul olunub ki, aerozol ötürülməsi əllə və ya təmasdan daha vacibdir. Əllərin yuyulması ilə bağlı ilk vurğudan sonra vəziyyət kəskin şəkildə dəyişib".
Çirklənmiş səthlər hələ də Dünya Səhiyyə Təşkilatı tərəfindən ehtimal olunan bir ötürmə yolu olaraq qeyd edilsə də, digər şeylər arasında bunun üçün çox az dəlil var. "Sars-CoV-2 səthlərinin çirklənməsinə və müəyyən səthlərdə virusun sağ qalmasına dair ardıcıl sübutlara baxmayaraq, fomitin ötürülməsini birbaşa göstərən heç bir xüsusi hesabat yoxdur", - ÜST-dən deyilib.
Bununla birlikdə, hökumətin Yeni və Yaranan Tənəffüs Virusları (Nervtag) üzrə məsləhət qrupunda olan Liverpul Universitetinin İnfeksiyalar və Qlobal Sağlamlıq Departamentinin sədri professor Culian Hiskoks aerozolların əhəmiyyətli olduğuna dair artan sübutlara baxmayaraq, deyib ki, hələ də çox güman, virus yoluxmuş insanlarla birbaşa təmasda və ya yoluxmuş bir insanın asqırdığı bir səthdə yayıla bilər, buna görə əl yuma koronavirusa qarşı vacib bir müdafiə olaraq qalır.
MASKA
Bir çox mütəxəssis və siyasətçi pandemiyanın başlanğıcında insanların maskası taxmasına qarşı çıxıblar. “Bu cür təklif verən insanlar qoy öz maskalarını düzəltsinlər; istər geyim, istərsə də bu cür etibarlı qorunma təmin etməyən oxşar əşyalar olsun”, - İngiltərə Nəqliyyat naziri Qrant Şapps keçən il aprelin 16 -da "Günaydın Britaniya" proqramında demişdi. - İkincisi, insanların maskalarını çıxarmaları bəzən təkrar infeksiyaya səbəb ola bilər. Üçüncüsü, maska yanlış təhlükəsizlik hissi yarada bilər, əslində hələ dördüncü bir şey də var: daha yüksək səviyyəli fərdi qoruyucu vasitələrə can atan insanlar da var ki, bu da milli tibb işçilərini daha çox onlara lazım olan bu müdafiə vasitələrindən məhrum edə bilər".
Bununla birlikdə, maskaların taxılmasıyla bağlı mütəxəssis dəstəyi onun faydalarının dəlilləri toplandıqca artdı: bir çox elm adamları, maskaların yoluxmuş daşıyıcıların yaydığı virus tərkibli damcıları və hissəcikləri tutmağa kömək etdiyini söyləyir və hətta bəziləri sağlam istifadəçiləri infeksiyadan bir qədər qoruduqlarını iddia edirlər. Ancaq bu vasitələrin nə qədər təsirli olması maskanın növünə, ölçüsünə və nədən hazırlandığına bağlıdır.
"Maska taxmaqla bağlı düşüncəm çox dəyişdi, çünki aerozolları həqiqətən azaldırlar, - professor Culian Hiskoks deyir. - Keçən ilin əvvəlində əllərin yuyulmasının maska taxmaqdan daha vacib olduğunu düşündüyümü etiraf etməkdən çox xoşbəxtəm... amma indi, bəli, uyğun maskaların rol oynadığını düşünürəm".
XƏSTƏLİYİN TƏBİƏTİ
Başlanğıcda COVID-19 haqqında ümumi təsəvvür bunun yalnız bir tənəffüs yolu infeksiyası olmasıydı, lakin pandemiya davam etdikcə digər orqanların bu xəstəlikdən birbaşa və ya dolayısı ilə təsirlənə biləcəyi aydın oldu.
Zamanla tədqiqatçılar COVID xəstələrində qan laxtalanması, beyin iltihabı, deliryum, insult, ürək anomaliyaları, qaraciyər və böyrək zədələnməsi halları aşkar etdilər.
Semptomlar "uzun müddətli COVID" olaraq bilinən ilk infeksiyadan sonra bir neçə ay davam edə bilər. Beyin “duman”ı və yorğunluq ən çox bildirilən problemlərdən biri olsa da, iyul ayında nəşr olunan bir araşdırmada “uzun müddətli Covid”in 200-dən çox simptomu olduğu təsbit edildi. Bununla birlikdə, mütəxəssislər "uzun müddətli covid"in universal bir termin olduğunu və birdən çox sindromu əks etdirə biləcəyini qeyd etdilər. Qadınların bu fenomendən kişilərdən daha çox əziyyət çəkdikləri də məlum olur.
2020-ci ilin sentyabr ayında Lords Elm və Texnologiya Komitəsinə danışan Lester Universitetinin tənəffüs xəstəlikləri professoru Kris Braytlinq koronavirus xəstəliyinin uzunmüddətli təsirləri ilə bağlı Phosp-Covid tədqiqatına rəhbərlik edir. O, COVID-19-un daha geniş fizioloji təsirini ortaya qoydu.
"Onlar böyrək, qaraciyər, ağciyər və ürəkdəki hədəf orqanlara və bir qədər az dərəcədə isə beyinə ziyan verirlər. İki aydan sonra insanların üçdə birindən çoxu bundan təsirlənir, - professor Braytling deyir. - Başlanğıcda tənəffüs yolu infeksiyası olaraq başlayan xəstəlik səbəbiylə bir çox orqanlarda bəzi şeylərin baş verməsinə dair bir çox ipucu alırıq".
SİMPTOMSUZ YAYICILAR
COVID-19-un yayılmasının bir amili olaraq asemptomatik infeksiyanın əhəmiyyəti getdikcə daha çox qəbul edilir. Təxminlər fərqli olsa da, İngiltərə hökuməti hazırda koronavirusa yoluxmuş hər üç nəfərdən birində simptomların inkişaf etmədiyini bildirir.
Apreldə bu cür infeksiyaların aşkarlanmasına kömək etmək üçün sürətli yanal qan axını testləri pulsuz olaraq təqdim edildi, baxmayaraq ki, bəzi mütəxəssislər testlərin düzgünlüyünü və təcrid olunanları dəstəkləməyə az diqqət göstərilməməsini şübhə altına aldılar. Ancaq əvvəllər, pandemiya dövründə, yalnız PCR testlərinin mövcud olduğu zaman vəziyyət tamamilə fərqli idi.
"Böyük Britaniyanın cəmiyyətdəki bütün testləri resurs çatışmazlığı/zəif hazırlıq səbəbiylə və yüngül/asimptomatik hallarda dayandırma qərarı, ehtimal ki, ilk dalğada toplumda yoluxma hadisələrində idarəolunmaz bir artıma səbəb oldu", - doktor Culian Tanq deyir.