“Türkiyə keçmiş SSRİ məkanında Çinə uduzur”.
Rusiya nəzri “Nezavisimaya qazeta” bu barədə geniş məqalə çıxış edib.
Qəzet qeyd edir ki, maliyyə böhranı Türkiyənin Orta Asiya respublikalarına genişlənməsini çətinləşdirə bilər. Türk lirəsi və Milli Bank rəhbərliyindəki qeyri-sabitlik Türkiyə lideri Rəcəb Tayyib Ərdoğanı ən sevdiyi layihədən - Türk bayraqları altında türk xalqlarının birləşməsindən yayındırır. Ən azından, Türk Şurasının digər liderləri ilə planlanan şəxsi görüş hələlik təxirə salınıb.
Prezident Rəcəb Tayyib Ərdoğan əmindir ki, lirənin zəifləməsi ölkə iqtisadiyyatının vəziyyətini əks etdirmir. Daha əvvəl ölkə ildə 40 milyard dollara, yəni rusların pulu da daxil olmaqla, yeni turizm mövsümünə ümid bəsləyirdi.
Lirə isə altı ildir zəifləyir, lakin Türkiyə lideri aşağı faizlərin və ucuz kreditlərin tərəfdarı olaraq qalır. Ərdoğanın bu iqtisadi kursu açıq-aşkar öz bəhrəsini verir. Koronavirus böhranında belə ÜDM-in 1,8 faiz artdığı ölkələr arasında Türkiyə də var.
Müşahidəçilər birmənalı olaraq milli valyutanın kəskin enməsini və Türkiyədə Mərkəzi Bankın rəhbərlərinin tez-tez dəyişməsini ölkədəki ciddi iqtisadi böhran kimi qiymətləndirir və yaxınlaşan maliyyə fəlakətindən danışırlar. Bu fonda, Ərdoğanın martın 31-də Qazaxıstana səfəri ləğv edilib.
Ekspertlərin fikrincə, Çin Orta Asiyanın keçmiş sovet respublikalarında türk ekspansiyasının əsas rəqibidir. Həm Pekin, həm də Ankara 200 milyondan çox gənci və 2 trilyon dollarlıq ümumi daxili məhsulu olan bir bölgəyə açıq şəkildə maraq göstərirlər.
Ankaranın dəstəklədiyi Türk Şurasına Türkiyədən əlavə Qazaxıstan, Qırğızıstan, Özbəkistan və Azərbaycan daxildir. 2019-cu ildə Ankara, Yeni Asiya təşəbbüsü çərçivəsində bölgə ölkələri ilə əlaqələrin prioritetini açıq şəkildə bildirib və bu istiqamətdə yalnız misilsiz diplomatik deyil, həm də investisiya fəaliyyətini inkişaf etdirib. 2019-cu ildə bölgə ölkələri ilə ticarət dövriyyəsi 8,5 milyard dollara çatıb.
Artıq Xəzər dənizinin qərb sahilindən (Azərbaycanın “Şahdəniz” yatağından) Avropaya qaz tədarük edən Cənub Qaz Dəhlizi (SGC) tikintisinin başa çatması Türkiyənin bölgədəki böyük uğuru sayılır. Uzun illər davam edən fikir ayrılığından sonra Azərbaycan və Türkmənistan (Türk Şurasının üzvü deyil) qazı Cənub Qaz Dəhlizinin borularını da doldura biləcək “Dostluq” yatağında əməkdaşlıq barədə razılığa gəliblər. Bəzi analitiklər də bu müvəffəqiyyəti Türkiyə tərəfinin səyləri ilə əlaqələndirirlər.
Qazaxıstan XİN rəhbərinin Ankaraya son səfəri ticarət dövriyyəsinin artması planlarının çox iddialı olduğunu göstərib: türk şirkətlərinin Qazaxıstandakı investisiya həcmini orta müddətdə 1 milyard dollara çatdırmaq istəyirlər və ticarət dövriyyəsinin üç dəfə artaraq 10 milyard dollara çatması planlaşdırılır.
Türkiyənin Yeni Asiya Təşəbbüsü burada Çinin “Bir kəmər-Bir yol” (BRI) layihəsi ilə qarşılaşır. Mütəxəssislər zəif infrastruktur və Rusiyanın təmin edə bilmədiyi böyük investisiyalara təcili ehtiyacın Pekin üçün yeni imkanlar açdığını söyləyirlər.
Sankt-Peterburq Dövlət Universitetinin Çağdaş Türkiyə və Rus-Türk İlişkileri Araşdırmaları Mərkəzinin direktoru Apollinariya Avrutina “NG”-yə bildirib:
"Türkiyə, Türk Şurası və üzvlərinin vasitəsi ilə bu bölgədə böyük bir üstünlüyə sahib olub. "Yeni Asiya" siyasi və iqtisadi genişlənməyə deyil, mədəni genişlənməyə əsaslanan layihədir. Bu ideologiya Orta Asiyanın türkdilli dövlətlərinin flaqmanı kimi Türkiyənin aparıcı rolu ideyasına əsaslanır və əvvəlcə “yumşaq güc” alətləri ilə mədəni səviyyədə həyata keçirilir. Daha sonra siyasi və iqtisadi səviyyədə”.
Eyni zamanda, mütəxəssisin fikrincə, Rusiya geridə qalır, çünki bu bölgədə "yumşaq güc" alətləri hələ də ABŞ, Türkiyə və Çinin alətlərindən hələ də aşağı səviyyədədir.
Rusiya-Asiya Sənayeçilər və Sahibkarlar Birliyinin (RASPP) prezidenti Vitali Mankeviç deyib: "Bütün Türklərin Birliyi" ilə bağlı rəsmi ritorika, Türkiyənin səbəbləri kifayət qədər pozitiv olan Azərbaycan və Orta Asiya ölkələri daxil olmaqla, Xəzər bölgəsinə olan marağını gizlədir. Türkiyə prezidenti ölkədəki iqtisadi vəziyyətin kövrəkliyini dərk edir və mövcud güc balansına əsaslanan ən "uyğun" müttəfiqləri seçərək rəqib bloklar arasında məharətlə manevrlər edir".
Mankeviçin sözlərinə görə, Türkiyənin Aİ-yə qəbulu Türkiyənin siyasi oriyentasiya məsələsini həll edə bilər, lakin prosesin perspektivləri qeyri-müəyyəndir və Ankara onsuz da gözləməkdən bezib və manevr imkanlarını məhdudlaşdırmağa getdikcə daha az hazırdır.
"B" planı Orta Asiyadır, burada Türkiyənin özünə Orta Asiya respublikalarından Avropa bazarına enerji qaynaqlarının tədarükü üçün nəqliyyat dəhlizi rolunu və sənaye məhsullarının satış bazarı təyin edilib. "Lakin məhdud iqtisadi qaynaqlar iddialı hədəflərin həyata keçirilməsinə mane olub və Ankara əsasən bölgə ölkələrinə kredit dəstəyi verib. Türk biznesi burada əsasən inşaat şirkətləri tərəfindən təmsil olunur".
Aİ və ABŞ ilə fikir ayrılıqları artdıqca, Türkiyə özünü barrikadaların Çin tərəfində tapıb. Mankeviç deyir: “Bu baxımdan Ərdoğan həmişəki kimi asanlıqla yolunu dəyişib və iş birliyinə gedib. Bir tərəfdən, Ankarada layihələr həyata keçirmək və bölgədəki sabitliyi qorumaq üçün etibarlı bir ortağa ehtiyac var. Digər tərəfdən, Türkiyə özünün regional bir nəqliyyat və enerji mərkəzi olma strategiyasına uyğundur, "Orta Dəhliz"i təqdim edərək coğrafi mövqeyindən faydalanmağa ümid edir".
Ekspert deyir ki, iki ölkə arasındakı qarşıdurmanın şiddəti Çinin iqtisadi gücünün Türkiyə iqtisadiyyatının imkanları ilə müqayisə oluna bilməməsi ilə yumşaldılır. “ÇXR bölgəyə birbaşa xarici investisiyalarda (XBİ) güclü liderdir, Türkiyə isə bölgəni əsasən ixrac bazarı kimi nəzərdən keçirir. Bununla birlikdə, dünyada az sayda ölkə, xüsusən də sənaye məhsullarının ixrac məhsullarına rəqabət qabiliyyəti baxımından Çinlə rəqabət edə bilir. Eyni zamanda, hərbi sənaye kompleksini inkişaf etdirmək səylərinə baxmayaraq, Türkiyədəki sənaye sektorunun köhnəlmiş texnoloji qaydasını nəzərə almaq lazımdır”.
Ali Korporativ İdarəetmə məktəbinin təmsilçisi Vilen Vardapetyan bildirib: “Son on ildə, Türkiyə Azərbaycanda və Orta Asiya respublikalarında iqtisadi proseslərin fəal iştirakçısı olub. Türkiyədəki transmilli şirkətlər bu ölkələrin inşaat, mədənçilik, qida, enerji, iqtisadiyyatın infrastruktur sahələrində aktiv layihələr və Türk Şurası ölkələrində dövlətlərarası nəqliyyat və logistika xidmətlərinin göstərilməsində iştirak edirlər. Bundan əlavə, turizm sənayesinin inkişafı sayəsində Türkiyə keçmiş SSRİ ölkələri sakinləri üçün turizmin əsas istiqamətinə çevrilib ki, bu da ona region əhalisinin mədəni və tarixi təhsili üçün yumşaq bir siyasət yürütmək üçün əlavə bir fürsət verir. Güclü bir iqtisadi komponent tərəfindən dəstəklənən Türk Şurası dövlətlərində siyasi və mədəni genişlənmə apardığı qənaətinə gəlmək olar".
Çinin bu ölkələrdə, xüsusən də enerji və mədən sənayesində böyük investisiya layihələrində geniş təcrübəsi var. Region dövlətləri Çin sərmayələrini qəbul etsələr də, zaman-zaman Çinin hərəkətlərini məhdudlaşdırırlar, çünki geridönməz genişlənmə təhlükəsi var.
Ekspert qeyd edir ki, bu ölkələrin əhalisi tərəfindən çinli investorların Çindən böyük layihələr üçün bəzi mütəxəssislər cəlb edilməsinə dair şərtlərindən narazılıq və imtina halları var.
Vardapetyan vurğulayır ki, Rusiya bu ölkələr üçün ən böyük iqtisadi tərəfdaş və onların sabitliyinin hərbi-siyasi qarantı olaraq qalmaqda davam edir, bu da Aİİ və KTMT müqavilələrində təsbit edilib. “Çin və Türkiyə, sayı 50 milyona yaxın olan Çinin türkdilli vətəndaşları (uyğurlar) ilə Çin hökuməti arasındakı ziddiyyətli vəziyyətə görə rəqib, hətta düşməndirlər. Bu vəziyyətdə, Rusiya siyasi və iqtisadi rəqabəti və maraqlarını qorumağın vacibliyini unutmadan həm Çin, həm də Türkiyə ilə balanslı bir ortaqlıq siyasəti qurur və qonşu ölkələrdə həddindən artıq genişlənmə ehtimalına da icazə vermir”. (reytinq.az)
