Əlimərdan bəy Topçubaşının arxivindən dördüncü kitab nəşr edilib

Dördüncü kitabda Ə.Topçubaşının mühacirətdəki həyatının son beş ilinə və 1935-1940-cı illərdə varislərinin fəaliyyətinə dair sənədlər və materiallar toplanıb. O zamanlar Fransa və SSRİ arasında hücum etməmək paktı və SSRİ-nin Millətlər Liqasına daxil olmasından sonra Avropadakı qafqazlı miqrantların həyatında köklü dəyişiklik baş verib.

Kitabın işıq üzü görməsi barədə "Vestnik Kafkaza" məlumat verib.

1931-1934-cü illərdə Əlimərdan bəy Topçubaşı Qafqaz Konfederasiyası layihəsinin inkişafı ilə məşğul olub. Səhhətinin pisləşməsi ilə əlaqədar aktiv siyasi fəaliyyətdən uzaqlaşmalı olub, ancaq Qafqaz bolşeviklərdən azad edildikdən sonra qurulacaq Qafqaz dövlətinin prinsiplərinin prinsipləri üzərində işi davam etdirib. Həyatının sonlarına yaxın o, başqalarından daha yaxşı başa düşürdü ki, Qafqaz xalqlarının azad edilməsi və onların müstəqil dövlətlərinin yaradılması yalnız gələcək imperiya manipulyasiyalarının qarşısının alınması üçün möhkəm zəminin qurulması ilə mümkündür.

1934-cü il iyulun 14-də Qafqaz Konfederasiyası Paktının imzalanması Parisdə Azərbaycan nümayəndə heyətinin sədri postunda fəaliyyətinin apogeyi oldu.

Sonradan Gürcüstanın Prometeyev Hərəkatı Partiyasının mətbu orqanı olan "Nezavisimaya Qruziya" jurnalı bu hadisəni Ə.Topçubaşının "son qəhrəmanlıq əməli" adlandırmışdı. O, həmin il noyabrın 5-də dünyasını dəyişib. Onun dəfn mərasimi Ümumqafqaz birliyinin canlı nümayişinə çevrilmişdi.

1935-1940-cı illərdə Azərbaycan nümayəndə heyətinin Parisdə işinə dair sənədləri Əlimərdan bəyin oğlu Ələkbər Topçubaşının sayəsində saxlamaq mümkün olub. O 1936-cı ildə nümayəndə heyətinin katibi olub. O, təkcə bütün məktubların, qeydlərin deyil, həm memorandumların surətlərini saxlayaraq atasının arxivinə daxil edib. Bu sənədlər onun öz adından, həm də nümayəndə heyətinin sədri və baş katibi M.Y.Mehdiyev və A.Ataməlibəyovun adından hazırlanıb. Həmin sənədlər həmin dövrdə Azərbaycanın milli-azadlıq hərəkatının, ümumilikdə Qafqazın tarixi üzrə mühüm mənbələr sayılır.

Vəziyyətlə əlaqədar bizim dövrümüzə qədər Ə.Topçubaşının Fransada İctimai Araşdırmalar Ali Məktəbinin CERCEC kitabxanasında saxlanılan arxivini orada saxlanılan sənədlər və materiallar baxımından təkcə bu görkəmli xadimin şəxsi arxivi yox, həmd də Parisdə Azərbaycan nümayəndə heyətinin arxivi hesab etmək olar. Arxivin xronoloji sənədləri 50-ci illərin sonlarına qədər gəlib çıxdığından hazırkı araşdırmanın müəllifləri Ə.Topçubaşının "Paris arxivi"nin beşinci cildini dərc etmək qərarına gəliblər.

Müstəqil Azərbaycan Demokratik Respublikasının əsas rəhbərlərindən biri Əlimərdan bəy Topçubaşı 1918-ci il oktyabrın 6-dan dekabrın 7-dək ADR xarici işlər naziri, 7 dekabr 1918-ci ildən parlament sədri olub. 1919-cu ilin əvvəlində Paris sülh konfransında ADR diplomatik nümayəndə heyətinə rəhbərlik edib. Gələcək durum onu uzun müddət Parisdə qalmağa Fransada mühacir statusunda çalışmağa məcbur olub. Hazırki nəşr məhz Topçubaşının mühacirətdəki həyatına həsr olunub. Nəşrdə 1919-1921-ci illərdə milli-azadlıq mübarizəsi illərində Qərbdə azərbaycanlı diplomatların işi və Avropada qafqazlı mühacirlərin sonrakı həyatı haqda çoxlu arxiv mənbələri yer alıb.

Kitabın birinci cildi 1919-1921-ci illərdə Ə.Topçubaşının Parisdəki fəaliyyətinə həsr edilib. Yəni, Cənubi Qafqazda müstəqil demokratik respublikaların mövcudluğu zamanına və onların 1921-ci ilin yazında Tiflisin süqutu ilə başa çatan bolşevik qarşıdurmasına həsr edilib. İkinci cildin materialları (1921-1923-cü illər) Qafqaz Konfederasiyasının təşəbbüslərindən və Qafqaz və Türkiyə münasibətlərinə dair Qərb siyasi layihələrindən bəhs edir. Üçüncü hissə 1924-1930-cu illərdə Topçubaşının Qafqazın digər antibolşevik partiya və təşkilatlarının koordinasiyası ilə Azərbaycan siyasi partiyalarının və təşkilatlarının vahid milli-azadlıq cəbhəsində birləşdirilməsindəki işindən bəhs edir.

Sənədlərin tərtibçilər, ön söz və qeydlərin müəllifləri, tərcüməçilər Georgi Mamulia və Rami Abutalıbov, elmi redaktor professor İsmayıl Ağakişiyevdir. Tərtibçilər kitab üzərindəki işlə bağlı dəyərli məsləhətləşmələrə və məlumatlara görə Solmaz Rüstəmova-Togidi, Ədalət Tahirzadə, Pavel Liber, Eldar İsmayılov və Ömər Özcana təşəkkürünü bildirir. (turan.az)

MilliYol.Az